دکتر لیلا مظلومی
دامپزشک – مسئول فنی شرکت زاگرس فارمد پارس
الف- اسیدوز
اسیدوز معمولی‌ترین و شایع‌ترین بیماری گوساله‌های پرواری است این حالت ممکن است به دو صورت اسیدوز حاد و اسیدوز تحت حاد خود را نشان دهد.
وقتی در اثر مصرف زیاد مواد کنسانتره ای، pH شکمبه به پایین‌تر از ۵/۵ افت می‌کند باکتری‌های استرپتوکوکوس تکثیر می‌یابند. این باکتری‌ها اسیدلاکتیک تولید می‌کنند . وقتیpH از ۵ یا ۲/۵ پایین‌تر بیاید باکتری‌هایی از گونه‌های لاکتوباسیلوس تکثیر و موجب افزایش بیش‌ازحد اسیدلاکتیک شده و pH شکمبه پایین‌تر می‌آید. در ادامه اسیدوز توسعه می‌یابد و ترشح بزاق کم می‌شود و به‌این‌ترتیب محتویات شکمبه اسیدی‌تر می‌شود. با افزایش غلظت‌های فزاینده اسیدلاکتیک، فشار اسمزی شکمبه هم افزایش پیدا می‌کند که این امر به‌نوبه خود باعث می‌شود مایعات از گردش خون و سایر فضاهای بدن به داخل شکمبه کشیده شوند. به این صورت فشار اسمزی شکمبه تعدیل می‌شود و مایعات، داخل شکمبه جمع می‌شوند نتیجه این حالت نوعی شوک است که در اثر کاهش حجم خون به دست می‌آید. این حالت هم‌زمان باحالت اسیدیته شدید شکمبه اتفاق می‌افتد و سریعاً باعث مرگ حیوان می‌شود. همچنین pH پایین شکمبه باعث تجزیه شدن میکروارگانیسم‌های شکمبه می‌شود که نتیجه آن آزاد شدن لیپو پلی ساکاریدها و درعین‌حال جذب سیستماتیک آن‌ها به داخل گردش خون و مسمومیت ناشی از آن است.
درصورتی‌که جیره‌ی گوساله‌هایی که به مصرف زیاد غلات عادت ندارند به‌یک‌باره تغییر کند و کنسانتره آن‌ها زیاد شود، گوساله‌ها دچار اسیدوز حاد می‌شوند .
علائم اسیدوز حاد عبارت است از:
- قطع کامل اشتها
- افسردگی شدید، ضعف و عدم تحرک
- کم آب شدن بدن و اسهال کف‌آلود
- کوری موقت
- دندان‌قروچه و لگدزدن به شکم و بعضی‌اوقات بزرگ شدن واضح شکم
- دراز کشیدن حیوان و برگرداندن سر به‌طرف شکم
- در صورت شدیدتر شدن وضعیت، دام‌ها اکثراً تلف می‌شوند
- در صورت تلف نشدن، لنگش، کاهش رشد شدید و آبسه کبدی اکثراً مشاهده می‌شود.
دامی که مبتلابه اسیدوز شدید شود بسیاری از پرزهای شکمبه خود را از دست می‌دهد و با کاهش تولید روبه‌رو می‌شود؛ بنابراین ارزش کمی برای نگهداری دارد و مدت‌زمان زیادی طول می‌کشد تا به سطح ایده آل تولید بازگردد.
اما در اسیدوز تحت حاد، علائم ذکرشده شدید نیست. در مناطق گرمسیری مصرف زیاد خوراک در ساعات خنک شب و کاهش مصرف خوراک در طول روز می‌تواند حیوان را مستعد ابتلا به این نوع اسیدوز نماید . عدم مخلوط کردن یکنواخت خوراک، نسبت زیاد کنسانتره جیره و تغییر سریع جیره نیز می‌تواند حیوان را به این نوع اسیدوز دچار نماید. البته در این فرم اسیدوز دام به‌صورت تدریجی مواد غذایی حاوی کربوهیدرات زیاد را مصرف می‌کند. علائم کاملاً واضحی در اسیدوز تحت حاد وجود ندارد و نوسان در مصرف خوراک بهترین علامت است. از علائم این فرم اسیدوز می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.
- شکمبه کار طبیعی خود را انجام نمی‌دهد و نوسان در مصرف خوراک به‌وضوح نمایان است.
- سوءهاضمه و لنگش در اکثر موارد دیده می‌شود.
- پس از چند روز مصرف مناسب خوراک، متعاقباً چند روز مصرف خوراک شدیداً کاهش می‌یابد.
درمان: در مورد اسیدوز حاد در صورت مشاهده اولین علائم باید گله را به‌سرعت و به مدت ۲۴ ساعت از آب دورنگه داشت ، سپس از روغن‌های معدنی مسهل استفاده کرد. مصرف جوش‌شیرین (بی‌کربنات سدیم) نیز کمک مؤثری در درمان می‌کند. استفاده از محلول هایپرتونیک بی‌کربنات نیز بسیار مؤثر می‌باشد. گاهی اوقات تنها راه ممکن جراحی کردن حیوان و تخلیه شکمبه آن است.
ب- آبسه کبدی
آبسه کبدی اکثراً به دلیل اسیدوز مزمن و متعاقب انتشار میکروب‌های شکمبه به داخل خون و جایگزینی در کبد اتفاق می‌افتد. آبسه‌های کبدی به‌خودی‌خود زیاد خطرناک نیستند بلکه سبب کاهش رضایت از لاشه شده و کبد را غیرقابل‌مصرف می‌کند. همچنین در موارد نادری پاره شدن آبسه‌های کبدی سبب مرگ ناگهانی دام می‌شود.
پیشگیری و درمان: راه پیشگیری از آبسه کبدی رعایت اصول تغذیه و جلوگیری از ابتلای دام به اسیدوز است. عواملی که سبب مستعد شدن دام به اسیدوز می‌شود می‌تواند دام را به آبسه کبدی نیز مبتلا سازد. مصرف برخی از آنتی‌بیوتیک‌ها از قبیل کلرتتراسایکلین، اکسی تتراسایکلین و تایلوزین می‌تواند از بروز آبسه کبدی جلوگیری کند. شانس درمان آبسه‌های کبدی بسیار پایین است و بهترین راه مقابله با آن پیشگیری از وقوعش می‌باشد.
ج- لنگش
متداول‌ترین علامت بارز اسیدوز مزمن، لنگش است. لنگش تغذیه‌ای به دلیل افزایش نفوذپذیری مویرگ‌های تغذیه‌کننده انگشت‌های پای حیوان، معمولاً متعاقب اسیدوز اتفاق می‌افتد.
د – نفخ
نفخ یکی از بیماری‌های گوارشی تغذیه‌ای است. وجود برخی بیماری‌های دستگاه گوارش و یا مصرف گونه‌های خاصی از گیاهان می‌تواند باعث بروز نفخ گردد.
در بررسی انجام‌شده در آمریکا نفخ جزء چهارمین عامل ایجادکننده مرگ ناگهانی معرفی‌شده است.مطالعه‌ای روی ۴۵۰هزار گاو پرواری در ایالت کانزاس آمریکا میزان تلفات به خاطر نفخ را ۱ درصد نشان داده است.
Top of Form
در اثر تخمیرهای گوارشی به‌وسیله میکروارگانیسم‌های زنده موجود در شکمبه، مقدار زیادی گاز آمونیاک، گازکربنیک و متان ایجاد می‌شود. این گازها معمولاً به قسمت بالای شکمبه می‌آیند که به‌وسیله رفلکس آروغ بیرون رانده می‌شوند. آروغ عبارت است از باز شدن اسفنکتر کاردیا (محل اتصال مری به شکمبه) و خروج مقداری از گازهای تولیدشده در شکمبه به‌وسیله مری و دهان که اگر این عمل به هر علتی قطع شود، باعث انباشتگی این گازها در شکمبه شده و درنتیجه ایجاد نفخ می‌شود
دو نوع نفخ وجود دارد:
الف) نفخ گازی:
نفخ گازی که بیشتر در گوساله‌های پرواری دیده می‌شود به نام نفخ غلات نیز مشهور است. این نوع نفخ به دلیل مصرف زیاد غلات و عدم رعایت اصول خوراک دادن اتفاق می‌افتد. گاز تولیدشده در قسمت بالای شکمبه جمع شده و قادر به خروج نیست.
ب) نفخ کفی:
نفخ کف‌آلود به دلیل مصرف بیش‌ازحد یونجه و شبدر تازه بوده و گازهای شکمبه به‌صورت کف در وسط توده‌های غذایی در حال هضم،محبوس می‌باشند که نمی‌توانند از شکمبه خارج شوند.
علائم بالینی و کالبدگشایی:
لیس زدن به شکم ٬ تنگی نفس مشخص٬ خارج کردن زبان از دهان ٬ریزش بزاق ٬ خیز کیسه بیضه از علائم ظاهری وجود این بیماری است. در کالبدگشایی پس از تلف شدن دام پرخونی گره‌های لنفاوی سر و گردن ٬ پرخونی بخش فوقانی دستگاه تنفس ٬نرمی کلیه‌ها ٬پرخونی مخاط روده و گاهی موارد پارگی شکم و دیافراگم مشاهده می‌شود. تا چند ساعت پس از مرگ کف از بین می‌رود. لایه شاخی شکمبه به‌صورت ورقه‌ای کنده می‌شود و مخاط زیر آن به‌طور قابل‌توجهی پرخون به نظر می‌رسد. دامی که براثر نفخ زمین می‌خورد به‌زودی تلف می‌شود.
درمان:
راه‌های مختلفی برای درمان نفخ وجود دارد:
- می‌توان با قرار دادن تکه‌ای چوب دردهان، ترشح بزاق را تحریک کرد. دو سمت این چوب از دو طرف فک‌های دام بیرون است، با طنابی به سر دام بسته شود تا قابل‌خروج نباشد یا بلعیده نشود.
- روغن‌های غیر سمی مثل روغن‌های گیاهی به دام خورانیده شود.
- گاز را توسط لوله‌ای از بدن دام خارج کرد. در موارد بسیار حاد سوراخ کردن پهلوی راست حیوان و عبور تروکار از شکمبه سبب خروج گاز می‌شود. سوراخ کردن شکمبه آخرین اقدام درمانی می‌باشد.
- استفاده از دارویبلوترول®.این دارو برای درمان نفخ کفی و نفخ گازی تجویز می‌گردد. دوز مصرف در گاو ۳۰-۲۰ میلی‌لیتر و در گوسفند ۱۰-۵ میلی‌لیتر می‌باشد که با مقدار کمی آب مخلوط نموده و به آهستگی به دام خورانده شود. در صورت نیاز ۱۰ ساعت بعد می‌توان تجویز را تکرار کرد. در موارد حاد که دام به علت نفخ شدید زمین‌گیر شده است می‌توان دارو را مستقیماً داخل شکمبه تزریق نمود.
استفاده از این دارو در دام‌های آبستن و شیرده مجاز است.
